İkame ve Gelir Etkisi Nedir? Aralarındaki İlişki Nasıldır?

İkame ve gelir etkisi kavramları, ekonomik teorinin temel taşlarından biridir. Bu etkiler aynı zamanda tüketici davranışlarını anlamak için kullanılan mikroekonomi teorisinin temel bileşenlerinden biri olarak kabul edilir. Bu yazımızda ikame etkisi ile gelir etkisinin detaylarını gözden geçirerek aralarındaki ilişkiyi inceledik.

İkame Etkisi Nedir?

İkame etkisi, bir malın fiyatındaki değişikliğin, tüketicilerin bu malı diğer mallarla değiştirme eğilimleri üzerindeki etkisidir.
Spesifik bir malın fiyatı arttığında tüketiciler, daha pahalı hale gelen bu mal yerine benzer ihtiyaçları karşılayan ve daha ucuz olan alternatif mallara yönelirler. Bu durum fiyatı artan malın talebinin azalmasına, ikame malların talebinin ise artmasına yol açar.
Örneğin tereyağının fiyatı yükseldiğinde, tüketiciler benzer işlevi gören ve daha uygun fiyatlı olan margarine yönelecektir. Bu durumda tereyağının talebi düşerken, margarinin talebi artar.

Gelir Etkisi Nedir?

Gelir etkisi, bir malın fiyatındaki değişikliğin tüketicinin reel gelirini ve dolayısıyla o mala olan talebini nasıl etkilediğini açıklayan olgudur. Bir malın fiyatı düştüğünde tüketici aynı gelirle daha fazla mal veya hizmet satın alabilir, yani satın alma gücü artar. Artan satın alma gücü ise tüketicinin o mala olan talebini artırabilir.
Mesela ekmeğin fiyatı düştüğünde, tüketici aynı bütçeyle daha fazla ekmek alabilir veya artan bütçesini başka ürünlere yönlendirebilir.

İkame ve Gelir Etkisi Arasındaki İlişki Nedir?

Arz-talep dengesinde genellikle birlikte değerlendirilen ikame ve gelir etkileri, tüketici talebinin fiyat değişikliklerine nasıl tepki vereceğini belirler.
Bu iki etkinin büyüklüğü ve yönü, malın türüne ve tüketicinin tercihleri ile gelir düzeyine bağlı olarak değişir. Şimdi söz konusu malların çeşitlerine göre olası senaryoları birlikte inceleyelim.

Normal Mallar

Bu mallar için ikame ve gelir etkileri aynı yönde çalışır.
Fiyat düştüğünde, ikame etkisi nedeniyle tüketiciler daha fazla satın alır; gelir etkisiyle de artan reel gelir, talebi artırır.
Sonuç olarak bu mallar için fiyat düştüğünde talep artar; fiyat yükseldiğinde talep azalır.

Düşük Mallar

Bu mallarda ikame ve gelir etkileri zıt yönlerde çalışabilir.
Fiyat düştüğünde ikame etkisi talebi artırırken, artan reel gelir nedeniyle tüketiciler daha kaliteli alternatiflere yönelebilir, bu da talebi azaltır.
Bu durumda toplam talep değişikliği, hangi etkinin baskın olduğuna bağlıdır.

Giffen Malları

Nadir durumlarda, düşük malların fiyatı arttığında talep de artabilir. Böyle bir senaryo pozitif gelir etkisinin ikame etkisinden daha güçlü olmasından kaynaklanır. Bu durum, Giffen Paradoksu olarak tanımlanır.
Mesela temel bir gıda maddesinin fiyatı arttığında, tüketiciler daha pahalı alternatifleri alamadıkları için bu mala daha fazla yönelirler.

Farklı Tüketici Gruplarında İkame ve Gelir Etkisi

İkame ve gelir etkileri tüketici gelir düzeyine bağlı olarak farklı şekillerde ortaya çıkar.
Düşük gelirli tüketiciler fiyat değişikliklerine karşı daha hassas olabilirken, yüksek gelirli tüketiciler bu değişikliklere daha az duyarlıdır.

Tüketici Grubu	İkame Etkisi	Gelir Etkisi
Düşük Gelirli Tüketiciler	Fiyat artışıyla daha ucuz alternatiflere yönelir.	Temel ihtiyaçlardaki fiyat artışı bütçeyi zorlar.
Yüksek Gelirli Tüketiciler	Lüks mallarda ikame etkisi sınırlıdır.	Fiyat değişikliklerinden daha az etkilenir.